CRKVA POKAJNICA U GOROVIČU KRAJ TOPOLE
Oko crkve u pitomini Šumadije kroz koju su vekovima prolazili vitezovi, ratnici, namernici, despoti, pa i sam vožd Karađorđe, vladaju čudesan mir i gotovo nestvarna lepota. U isto vreme smiraj u duši i tuga kada pogled skrene u nekadašnje svodove crkve, umesto kojih je široko nebo i izraslo šiblje. Ova crkva u selu Gorovič kod Topole nekoliko puta je obnavljana tokom 18. veka, a konačno je napuštena 1860. godine.
Posvećena je Preobraženju Hristovom. Nikada nije rušena, te su opstali originalna ornamentika i klesarske rukotvorine. Jedna je od najstarijih crkava u Šumadiji. I, jedna od najvećih, dimenzija 20 puta 7 metara, ali je zapuštena i zaboravljena 165 godina.
Pokajnica Despota Stefana Lazarevića
Tačna godina gradnje hrama nije poznata. O njenom postanku Šumadinci se oslanjaju samo na predanje. A u njemu se tvrdi da je despot Stefan Lazarević 1396. godine tu zanoćio sa vojskom uoči Nikopoljske bitke.
– Usnio je san da baca koplje preko glave. Obećao je da će, ako preživi, na mestu na kome se koplje zabolo podići crkvu pokajnicu – navodi Igor Petrović iz Topole, autor monografije „Crkva despota Stefana u Goroviču“.
Nakon povratka iz surove bitke u kojoj su Osmanlije desetkovale srpsku vojsku, despot je svoj zavet ispunio i podigao crkvu Svetog preobraženja, na mestu na kojem se sa svojim ratnicima pričestio pre odlaska u vojevanje. Međutim, po drugoj verziji ove priče, despot je pre odlaska u bitku obećao da će obnoviti i urediti već postojeću crkvu u kojoj su se on i vojska pričestili. Po predanju se veruje da crkva potiče iz doba cara Dušana. Da je iz doba Nemanjića mogli bi da potvrde i uklesani simboli i pečati srpske države tog doba. Iznad polukružnog svoda uklesana je vinova loza. Petrović je godinama istraživao nastanak, postanak i sudbinu crkve, čija lepota, iako ruševna, i dalje pleni. Na ulaznim vratima crkve, među mnogobrojnim isklesanim simbolima je i ratnik sa kuburom. To će biti jedan od kasnijih zaštitnih znakova Karađorđa. Do sada u crkvama nikada nije viđan takav.
Ali ima i simbola sunca, krsta, ljudskih figura i mnogih drugih, laicima nepoznatog značenja. Ispred crkve nekada su bila dva lava u mermeru, za koja se veruje da potiču iz antičkog perioda. Jedan se sada nalazi u Aranđelovcu, a drugi u Kragujevcu. To upućuje da je crkva možda još starija, nego što se veruje na osnovu predanja.
Arheolozi iz Subotice i Kragujevca su sredinom prošlog veka, prilikom pokušaja obnove i jačanja zidova, tvrdili da postoje indicije da je ona nastala i pre Nemanjića. Ispod crkve se nalaze troslojni temelji, koji su karakteristični za gradnju u petom ili šestom veku, te da je građevina nekada bila bazilika ili rana hrišćanska bogomolja iz doba Rimljana.
Zidovi su nekada bili omalterisani. Ponegde se naziru dokazi da su crkvu krasili životopisi. Ispred se nalazi staro groblje. Na spomenicima se ne razaznaju imena, a na pojedinim prizemnim nadgrobnim pločama takođe su isklesani neobični simboli. Grobovi u Goroviču tihuju zajedno sa crkvom u senci stabala.
Mesto venčanja Vožda Karađorđa
Nešto pouzdaniji istorijski podaci govore da se Karađorđe na tom mestu venčao 1786. godine. Voždovi savremenici kazivali su da „svadba je bila u mesojeđu pred Belu nedelju na osam dana“. U crkvenim knjigama zabeleženo je da je kum na venčanju bio Milisav iz Saranova, stari svat Mijat iz Ivanče, a za devera je uzeo njegovog mlađeg brata Paju.
Đorđa i Jelenu Jovanović iz Masloševa venčao je pop Aleksandar iz Žabara, a Crni Đorđe upoznao je Jelenu u obližnjem selu. Bila je iz imućne porodice, te je njen otac odbio prosca zbog njegovog lošeg imovnog stanja. Ali, tako se bar u predanju navodi, on je ukrao Jelenu i odmah je odveo pred oltar crkve Svetog preobraženja u Goroviču. Pred podizanje ustanka i borbe sa Turcima Karađorđe se sa vojskom pričestio u ovom hramu.
Bogatstvo istorijskih događaja, lepota i originalnost znamenja, simbola, ornamentike i monumentalnost svetinje obrasli su danas šibljem i bršljanom, a iz zidova se probija po koje mlado stablo. Sve je natkriveno nebom. Krov je urušen, ostale su samo drvene grede koje se oslanjanju na zidove podignute od lomljenog kamena. Na mestu oltara je kameni stub, ostaci zapaljenih sveća i po koja ikona, koju su u novije doba doneli putnici namernici.
Kragujevački Zavod za zaštitu spomenika proglasio je ovaj hram kulturnim dobrom. I to je jedino što je konkretno urađeno za više od vek i po. U monografiji Igora Petrovića iz Topole se navodi da su meštani Goroviča 1905. godine pokušali da je obnove, ali su ih nadolazeći ratovi u tome omeli. Posle Velikog rata, 1924. godine prota Aleksa Petrović pokušao je da obnovi hram. Pisao je Upravi dvora Karađorđevića moleći da se svetinja bar ogradi. Otvoren je i štedni račun za rekonstrukciju i izabran arhitekta Miomir Karunović, ali je atentat na kralja Aleksandra 1934. godine zaustavio započeti posao.
Posle Drugog svetskog rata bilo je nekoliko pokušaja da se svetinja obnovi. Stiglo se do ideje 1970. godine da se obave konzervatorski radovi, pa 1992. godine, a poslednji put su se institucije bavile obnovom 2006. godine, kada su se nadležna ministarstva saglasila da se uradi program sanacije. U poslednjoj dekadi 21. veka rodila se ideja čelnika Topole da crkvu jedinstvene ornamentike stavi pod svojevrsno stakleno zvono i tako zaštiti bar postojeće stanje.
– U slučaju ove crkve ne gubi samo istorija, već i današnje generacije – izjavio je Dragan Jovanović, tadašnji predsednik Skupštine opštine Topola.
Koliko će još vremena proteći da se sa zvonika ponovo oglase zvona, koja će pozivati na svetu liturgiju, ne zna se. Ovu monumentalnu građevinu za sada pohode samo slučajni prolaznici ili namernici, koji su čuli za ostatke vanvremenske crkve. U tišini, u kojoj sve bruji od istorije, oni koji je posete naći će mir, spokojstvo i žal za njenom prvobitnom i neupitnom lepotom.
Tekst i foto: Biljana Nenković
