Kukurjak, kukurek (Eranthis hyemalis (L.) Salisb.) je višegodišnja zeljasta biljka iz familije ljutića (Ranunculaceae) . Njena prirodna staništa su listopadne šume (često hrastove i grabove) na nižim nadmorskim visinama, obično u nižem brdskom pojasu. Najveći broj poznatih nalazišta ove vrste u svetu je ograničen na područje Apeninskog poluostrva i susednih oblasti u Alpima, dok je idući prema istoku i severu ona sve ređa, sa sporadičnim nalazima u Sloveniji, Mađarskoj i Hrvatskoj.
U Srbiji je kukurek na granici svog prirodnog rasprostranjenja, zbog čega su njegovi nalazi ovde retki i oskudni, pa je vrsta ovde kritično ugrožena i strogo zaštićena. Od početaka botaničkih istraživanja u Srbiji, kukurjak je zabeležen na osam lokaliteta, pri čemu je vrsta u novije vreme na terenu potvrđena na pet lokaliteta (Vrška čuka, Ljuti do, Vratarnica, okolina Valjeva i Bačke Palanke). U odnosu na brojnost i gustinu najveća i najreprezentativnija populacija kukurjaka u Srbiji je očuvana u šumi Bagremara pored Bačke Palanke, zbog čega je područje od 2007. godine zaštićeno zakonom kao Specijalni rezervat prirode „Bagremara“. Ukupna teritorija rezervata je nešto preko 117 ha, a u okolini je ustanovljena zaštitna zona na površini od 271 ha. Na većem delu staništa kukureka u Bagremari preovlađuju veštački podignute sastojine bagrema (Robinia pseudoacacia) na nekadašnjem staništu hrasta lužnjaka (Quercus robur) i poljskog jasena (Fraxinus angustifolia subsp. oxycarpa) , čiji ostaci se i dalje sreću u delovima Rezervata. Kukurjak spada u ranoprolećne vrste (efemerofite). Njegovi cvetni pupoljci počinju da se probijaju veoma rano, često već ispod snežnog pokrivača tokom februara i početkom marta (u zavisnosti od sezonskih temperaturnih variranja), zbog čega vrsta u narodu s pravom nosi naziv „ozimica“.
Period cvetanja, oprašivanja i razvoja listova je kratak i poklapa se sa periodom pre listanja većine vrsta drveća, tako da biljka ima mnogo direktne sunčeve svetlosti. Sa razvojem ostale vegetacije tokom proleća i ranog leta precvetali primerci i listovi kukureka postepeno odumiru i vrsta provodi ostatak godine mirujući pod zemljom. Populacija kukureka u Bagremari se razmnožava uglavnom vegetativno tj. deobom rizoma. Obrazovanje ploda i semena nije uočeno na području rezervata, što može biti posledica regionalno drugačijih uslova za opstanak vrste na ivici njenog prirodnog areala ali i specifičnih ekoloških uslova u okviru lokaliteta.
Cvetovi su relativno krupni, upadljivi i žuto obojeni pa su na terenu, sa još uvek slabo razvijenom ostalom vegetacijom, uočljivi sa daljine od više desetina metara zbog čega je ovo najpogodnije doba za kartiranje ove strogo zaštićene vrste.
Tokom 2014. i 2015. godine u periodu cvetanja je obavljeno kartiranje populacije kukureka u okviru Specijalnog rezervata prirode „Bagremara“. Kartiranje je izvršeno pomoću GPS mobilne aplikacije. Kartirana je cela populacija u granicama zaštite i u delu zaštitne zone. Korišćenjem IUCN kriterijuma (The IUCN Red List of Threatened Species. Version 2021-1.) 2021-1.) je ustanovljen prostor koji populacija realno zauzima (area of occupancy) .
U delovima Rezervata u režimu Prvog stepena zaštite u kojima kartiranjem nije bilo utvrđeno prisustvo kukurjaka upravljač rezervata JP „Vojvodinašume“, ŠG „Novi Sad“ je, uz nadzor Pokrajinskog zavoda za zaštitu prirode i nakon uvida u stanje populacije kukureka, započeo Program sanacije i revitalizacije šumskog staništa kukurjaka u Prvom stepenu zaštite“ u okviru kojeg su sečom uklanjane jedinke alohtone vrste bagrema i zasađene jedinke autohtonih vrsta: hrasta lužnjaka (Quercus robur) i divlje trešnje (Prunus avium). Cilj navedenih aktivnosti je bio dugoročna revitalizacija prirodnih hrastovih šumskih staništa u okviru Rezervata i poboljšanje uslova za opstanak populacije kukureka.
Tokom 2021. godine u okviru redovnog godišnjeg praćenja stanja populacije strogo zaštićene vrste kukurjaka (Eranthis hyemalis) na području SRP „Bagremara“ detaljno su pregledana odeljenja u režimu Prvog stepena zaštite: 7 i 8, posebno delovi odeljenja u kojima je tokom proteklih godina izvršena seča bagrema u okviru radova na sanaciji i remedijaciji staništa. Radovi na seči i obnovi su izvršeni u delovima odeljenja 7 i 8 u kojima prilikom kartiranja populacije kukurjaka 11-12. 03. 2014. godine nisu zabeležena staništa ove vrste. Prilikom pregleda navedenih šumskih odeljenja metodom transekta je ustanovljeno da je populacija kukureka u odnosu na stanje zabeleženo prilikom kartiranja 2014. godine očuvana i u pogledu veličine (površine) fragmenata koju zauzima unutar odeljenja i u odnosu na brojnost jedinki unutar fragmenata. Navedeni fragmenti populacije kukurjaka se nalaze u okviru delova odeljenja u kojima nije izvršena seča.
Obilaskom delova drugih odeljenja na kojima je obavljena planirana potpuna seča bagrema (8/2, 8/b, 8/g, 8/c, 7/a) je ustanovljeno da je nakon seče došlo do naglog širenja populacije kukurjaka iz okolnih odeljenja po sečinama pa je ove godine kukurek zabeležen na staništima gde vrsta nije bila utvrđena tokom kartiranja 2014. godine i to na većim površinama unutar sečina u odeljenjima 8 i 7, posebno masovno u šibljaku nastalom spontanom obnovom bagrema u odsecima 8c i 7a.
Porast brojnosti se može objasniti prosvetljavanjem staništa nakon seče bagrema, budući da je kukurek vrsta svetlijih šuma, ivica šuma i žbunjaka. Takođe, obilaskom terena nije utvrđeno da su unutar delova odeljenja 8 predviđenih za sanaciju i remedijaciju staništa zasada obavljeni drugi planirani osim seče, budući da je na većini mesta došlo do spontane obnove, prorastanja mladica bagrema iz panjeva i obrazovanja šibljaka.
Izvor: Pokrajinski zavod za zaštitu prirode/ Ranko Perić, stučnjak za zaštitu prirode
Foto: Pokrajinski zavod za zaštitu prirode
