Tekst i foto: Biljana Nenković
Srbija baštini neprocenjivo nasleđe narodnog stvaralaštva, a jedno takvo nalazi se u selu Lužnice, na pola puta između Kragujevca i Topole. Pod vedrim nebom, u porti seoske crkve je kompleks sobrašica. Jedinstven je u Srbiji, jer se po broju očuvanih građevina i načina na koji su grupisane ne mogu nigde više videti. Proglašene su nepokretnim kulturnim dobrom, odnosno, spomenikom kulture. Zavod za zaštitu spomenika kulture Srbije kategorisao ih je kao kulturno dobro od izuzetnog značaja, te su one praktično u najvišem stepenu državne zaštite.
Sobrašice ili trpezari izgrađene su u porti lužničke seoske crkve neposredno posle njenog podizanja, oko 1876. godine. Razmeštene su po obodu crkvenog dvorišta. Služile su vernicima za obedovanje u vreme crkvenih i seoskih svetkovina.
Hrastove grede na masivnom kamenju
Sobrašice imaju jednostavnu drvenu konstrukciju i nisko ograđene nadstrešnice, a pokrivene su ćeramidom. Pod zajedničkim krovom nalazi se po nekoliko zasebnih, u kojima su sofre i klupe za domaćine i njihove goste. U sociološko – kulturološkom smislu one su svedoci objedinjavanja i zajedništva seoskih zajednica.
Od nekadašnjih 29 u Lužnicama, njih 21 je očuvano i tako grupisane nigde u Srbiji više se ne mogu videti.
Sagrađene su odmah nakon izgradnje crkve Uspenja presvete Bogorodice, koja je trajala od 1873. do 1876. u Lužnicama. Lužnička crkva, a potom i sobrašice, nastali su na mestu gde je nekada bilo tursko guvno, odnosno, koševi u kojima su skladištene žitarice, skupljane od seljaka. Podignute su uz samu ogradu, tako da zatvaraju crkvenu portu s južne, istočne i severne strane i čine ćirilično slovo „P”. Ukupno ih je bilo 29 u neprekinutom nizu i tako su činile jedinstvenu celinu. Nažalost, osam građevina sa severne strane je urušeno – objašnjava Jelena Munjić, diplomirani etnolog antropolog u kragujevačkom Zavodu za zaštitu spomenika kulture.
Obredna zdanja u Lužnicama gradili su majstori Bugari, kako su ih u ovim krajevima zvali, jer su dolazili s jugoistoka Srbije i bili su poznati po umeću gradnje kuća. Konstrukcija im je bila vrlo jednostavna. Građene su od hrastovog drveta. Izbor građe je bio logičan, s obziromna to da je Šumadija u to vreme bila veoma bogata hrastovim šumama. Na komade masivnog kamenja, na uglovima svake sobrašice, polagane su takozvane grede temeljuše, ručno tesane, a na njih je postavljana konstrukcija od drvenih stubova i kosnika. Krov je bio dvovodan, od ćeramide starog formata.
– U sredini tako napravljenih objekata nalazila se sovra od horizontalno postavljenih talpi, brvana, a od iste građe građene su i klupe, naslonjene na grede temeljuše. Ove neobične građevine narodne arhitekture služile su, osim za odmor i postavljanje trpeza u dane seoskih svetkovina, i prilikom proslava venčanja ili krštenja – opisuje naša sagovornica.
Skoro svaka familija ili porodična zadruga imala je svoju sobrašicu. Siromašniji su se udruživali i gradili svoje, koje su zajednički koristili.
– U zavisnosti od imovnog stanja, trpezari bogatijih porodica imali su profilacije na stubovima, ogradama i rogovima, a pojedine i naslon u vrhu sovre, za starešinu zadruge ili glavu porodice – objašnjava Jelena Munjić.
Obredne građevine ovog tipa su do Drugog svetskog rata bile u upotrebi. Tada počinju postepeno da gube namenu, pa i da propadaju. S obzirom na činjenicu da su do danas uspele da se održe u ovolikom broju, što je retkost za prostor cele Srbije, sobrašice u Lužnicama imaju izuzetnu kulturno-istorijsku vrednost. Poslednji konzervatorsko-restauratorski radovi na objektima završeni su 2018. godine.
Sve obnovljene sobrašice, tvrde stručnjaci, zaštićene su za duži vremenski period, ali nisu završeni svi poslovi na vraćanju potpune autentičnosti ovog kompleksa. Potrebna je revitalizacija onih gde to nije urađeno, ali i podizanje novih na mestima gde su potpuno uništene. To je u planu kragujevačkog Zavoda, a rekonstrukcija bi se obavila na osnovu tehničke dokumentacije koju ova ustanova ima u svojoj arhivi. Radovi će biti nastavljeni, kada Ministarstvo kulture ponovo odreši kesu za ove namene.
Trpeza za crkvenu slavu
Paralelno s konzervatorskim radovima, radilo se i na upoznavanju lokalnog stanovništa o značaju ovog kompleksa. Tome je doprinelo i uključivanje majstora iz sela, posebno stolara, tokom obnove. Bili su angažovani i crkveni odbor i meštani, te je dogovoreno da u narednim godinama trpeza za crkvenu slavu bude postavljena upravo u sobrašicama, a ne u savremeno građenoj slavskoj sali.
U jednom starom zapisu nepoznatog autora opisana je slava crkve Uspenja presvete Bogorodice u Lužnicama na Veliku Gospojinu, ali bez navedene godine.
– Na jutarnjoj službi crkva je bila puna naroda. Kad je služba završena, familije su počele da zauzimaju mesta, svaka u svom trpezaru. Žene su odmah počele da postavljaju sovre. Svaka familija donela je pune kotarice hrane, pečene bravove, gibanice, kolače, balone rakije i vina. Bilo je i ćupova sa svadbarskim kupusom, što bi se reklo, samo nema od ptice mleko. Onda su za svakim trpezarom domaćini lomili slavski kolač. Počela je da pristiže i rodbina iz drugih sela, prijatelji, zvanice. Jelo se, pilo, familije s jedne trpeze pozivale su bliske ljude sa drugih, sve se izmešalo. Bio je lep i sunčan dan. Za trpezarima se okupilo više od dvesta ljudi. Uveče, na vašaru u porti crkve, bilo je još više naroda, tako da jaje bačeno iz vazduha nije moglo na zemlju da padne – kazuje Jelena Munjić sadržaj starog zapisa.
Kulturno dobro od izuzetno g značaja
– Svake godine, nedelju dana pre Velike Gospojine, domaćin bi otišao do svoje sobrašice, očistio je i pripremio. U vreme svetkovine, kuće u selu bile su poluprazne, a crkva i dvorište puni. Deda mi je bio sveštenik, pa ponešto znam o tome. Bio je običaj da domaćin iz svoje sobrašice odvede svoje važne goste u komšijinu sobrašicu, pa onda komšijini dođu kod njega. Tako su se ljudi upoznavali, razmenjivali znanja, ali su to činili i da bi se potrošila sva hrana. Slavilo se po ceo dan. Ali, u vreme komunizma pojavila se ideja da sve to treba porušiti, jer je ruglo sela. Zabranjeno je familijama da održavaju svoje sobrašice, jer je država bila izričita da samo ona to sme da čini. Tako su počele da propadaju. Danas se polako obnavljaju kao spomenik i svedok prošlih vremena – objašnjava Mirko Veljković iz Mesne zajednice Lužnice.
Trpezari su 1968. godine proglašeni za nepokretno kulturno dobro – spomenik kulture, a 1979. Zavod za zaštitu spomenika kulture Srbije kategorisao ih je kao kulturno dobro od izuzetnog značaja za Republiku Srbiju. Njihova restauracija započeta je tek u ovom veku, kako bi se zaštitile od daljeg propadanja.
Sobe za okupljanje
Sobrašice, koje u Lužnicama odolevaju vremenu skoro 150 godina, u narodu su još poznate pod imenom senice ili sofre. Sam naziv sobrašice potiče od slovenske reči sobranje, što znači okupljanje, zborovanje. Njihov najkraći opis za laike je da su to dela narodnog graditeljstva, objekti od drveta, najčešće u crkvenim portama, koje su služile za okupljanje srodnika i obedovanje prilikom verskih praznika.
Sačuvane i u Užicu i Valjevu
Sobrašice su danas sačuvane i u pojedinim delovima Zapadne Srbije, u okolini Užica i Valjeva. U Brankovini, u porti crkve Svetih arhangela Mihaila i Gavrila, čiji je ktitor bio prota Mateja Nenadović, sačuvano je nekoliko ovih neobičnih građevina. Te sobrašice su stare preko sto godina i pripadale su bogatim porodicama valjevskog kraja, koje su posle verskih obreda i crkvenih svetkovina tu odmarale i obedovale. Neke od njih su zatvorenog, a neke poluotvorenog tipa.
